'Birk' van Jaak Robben

Vrijdagavond 28 november 2025 heette Ina ons - Geert was verontschuldigd - welkom, drie hoog, om “Birk” van Jaak Robben tegen het licht te houden. ‘Birk’ is Robbens romandebuut uit 2014; eerder had hij als dichter van zich laten spreken. Dat is ook duidelijk te merken aan zijn mooie, subtiele, treffende verwoording en beeldspraak in het boek, door iedereen van de groep fel bewonderd. De stijl is prachtig, de taal uitmuntend; we kunnen hier gerust van een uitstekend vakman spreken.

Ook de kaft van het boekje is, zowel in de oudere als in de hedendaagse uitgave, bijzonder mooi met afbeeldingen van de meeuw. Is dat de voorbode van een prominent aanwezige in het verhaal?

Naast stijl en kaft was er een derde unanimiteit in de groep: de keuze van de setting in de roman, met name een bijna verlaten eiland tussen Schotland en Noorwegen, met slechts drie bewoners. Dat werpt onvermijdelijk existentiële vragen op. Wat beweegt mensen om in afzondering te leven , wat is de invloed van de eenzaamheid op de mentale toestand van de bewoners, en is het eiland in zijn verlatenheid een grote speler in het optreden van pathologische processen bij de protagonisten?

Het verhaal

De psychologische tekening van de eilandbewoners en de evolutie van hun toestand zijn een medisch tijdschrift waardig. Het eerste deel van het boek gaat vooral over Mikael en zijn vader Birk, die, ondanks zijn verdrinking, heel aanwezig is. De relatie tussen vader en zoon is opperbest, want Birk is Mikaels grote voorbeeld. Hij krijgt les van zijn vader, niet alleen schoolse kennis, maar ook over zeestromingen, sterrenbeelden, houtbewerking en andere praktische zaken om in het leven te staan en te overleven. Als zijn vader dan 'wegzwemt', althans in Mikaels beleving, is de negenjarige jongen in shock. Hij gelooft niet dat Birk verdronken is en doet er alles aan om hem in leven te houden. Zijn visuele hallucinaties van zijn vader zijn er het gevolg van .

In het tweede deel staat de moeder-zoon relatie centraal. Moeder geeft Mikael de schuld van de verdrinking van haar man | zijn vader. Wat volgt is een beeld van een onbetrouwbare moeder, met aantrekking en afstoting, ten slotte eindigend in een pathologische toestand van totale controle over Mikael. Dit gaat gepaard met isoleren en met een poging tot persoonsverwisseling. Mikael zal nu “ Birk” zijn: zijn kledij, de ouderlijke slaapkamer en ten slotte ook hun intimiteit. Mikael van zijn kant wordt een puber. Hij wil de wereld ontdekken en toch ook, door zijn schuldgevoel, zijn moeder niet ontgoochelen. Gaandeweg ontwikkelt hij een soort oedipuscomplex, aangestuurd door zijn moeder; hij wil haar niet delen met Karl, de alleenstaande ‘buurman’. Als de toestand voor hem ten slotte ondraaglijk wordt, vlucht hij, ziet hij in zijn hallucinaties zijn vader terug en wordt hij weer zichzelf.

Ondanks het beklemmende en zware verhaal had iedereen het boek graag gelezen, maar nadien kwamen talrijke vragen en opmerkingen.

Wat speelt er hier?

Over de ‘normaliteit’ van de vader waren alle lezers het eens: hij zit vol goede bedoelingen voor iedereen, is een goede vader voor zijn zoon, gaat goed om met zijn nukkige vrouw en heeft een goede verhouding met Karl. Toch vroegen we ons af of hij, door zich op een bijna onbewoond eiland terug te trekken, zijn zoon geen fundamentele sociale rechten onthield. Is het wenselijk om een enig kind op te voeden zonder leeftijdsgenoten?

Is het eiland met de extreme eenzaamheid een medespeler in het pathologische rouwproces van de moeder, of is haar persoonlijkheidsstructuur de grote oorzaak? Zeker is dat ze allesbehalve een liefdevolle moeder was (nukkig, Birk voedde hun zoon bijna alleen op). Bovendien geeft ze een kind van negen jaar de schuld van de verdrinking van haar man. Vervolgens pest ze hem door hem alles te verbieden wat hem plezier zou kunnen doen. De moeder verstikt har zoon, ontzegt hem een normale pubertaire ontwikkeling.

Karl, de visser op het eiland, is een primitieve man, goedhartig, aangepast aan het eiland. Hij wil zijn ‘buren’ helpen, met voeding (vis) en met de opvoeding van Mikael (voetbal, laat hem meehelpen in het verwerken van vis, neemt hem mee naar de stad). Als Karl avances maakt naar de moeder toe, loop alles in het honderd en wordt hij afgestoten door moeder en zoon.

Mikael was een gelukkige jongen tot het drama zich voltrok. Vanaf dat moment zit hij vol schuldgevoelens, is hij verward en mist hij de ‘normaliteit’ van zijn vader. Hij doet er alles aan om zijn moeder gunstig te stemmen, maar hij botst eerst op afwijzing, vervolgens moet hij het hoofd bieden aan misplaatste aantrekking. Dit geheel aan contrasterend gevoelens maakt het zo beklemmend dat enkel vluchten en de dood als oplossing overblijven.

Het meeuwtje is voor Mikael een bron van liefde. Hij voedt het op, zoekt in zijn eenzaamheid en verwardheid troost bij het diertje en wil hiermee ook zijn schuld aflossen. Het is het laatste houvast en de enige geborgenheid die hij nog heeft, een moment van nabijheid en geluk. Is dat meeuwtje hier een metafoor voor schuldaflossing?

Het einde van het boek is prachtig en toch open. Zijn vader verontschuldigt zich bij Michael en verzekert hem zijn identiteit .

Samenvattend waren we het erover eens een prachtig boek gelezen te hebben. Dat iedereen het op een eigen manier las en aan het denken werd gezet, bevestigt dit. Ook de hoge punten overigens: 7,9.