'Dagen in de geschiedenis van stilte' van Merethe Lindstrom

Te gast bij Ina op 22 mei 2024 opende Christine met enkele fragmenten uit een tekst van Maryanne Wolf uit de reeks “Zieners”, verschenen in De Standaard van einde vorig jaar.  Hierin houdt ze een pleidooi voor “deep reading”, een boek traag, geconcentreerd en bedachtzaam lezen. Dit zou het inlevingsvermogen, het onderscheiden van diverse standpunten en de algemene menselijkheid bevorderen. Dit in tegenstelling tot lezen op een scherm, waarbij is vastgesteld dat de tijd doorgebracht op één blad slechts enkele seconden bedraagt, er snel doorgeklikt wordt en de vereiste tijd ontbreekt om zich in te leven in een situatie of persoon. Ze ziet hierin een gevaar  voor de toekomst en voor onze jeugd omdat het empathisch vermogen zou kunnen verminderen. Pessimistisch is ze niet, zolang we ons hiervan maar bewust zijn en “vertragen” op het scherm. 

Dit brengt ons naadloos naar het te bespreken boek. Een boek dat het bij uitstek verdient om aan “deep reading” te doen, het moet traag, bedachtzaam gelezen worden om het tot zijn volle recht te laten komen, en een tweede lezing maakt het nog beter.

Het is op zijn minst gezegd een merkwaardig boek: minimalistisch, uitgepuurd, sober en toch zeer sterk gecomponeerd. Alles wat gebeurt, houdt verband, niets is toevallig. Het begint al heel sterk met “de episode”. De reactie van Eva hierop geeft een suggestie van traumatische gebeurtenissen in het verleden. Verder verwijlen we steeds in het hoofd van Eva, een ouder wordende lerares Noors, met een verdrongen, onbespreekbaar verleden, met name het op zeventienjarige leeftijd afstaan van haar zes maanden oude zoontje. Ze verzwijgt dit voor iedereen, initieel ook voor haar echtgenoot; ook haar 3 kinderen blijven in het ongewisse. Haar echtgenoot Simon, een gepensioneerde en dementerende huisarts, torst ook een zwaar verleden. Joods van origine is hij getraumatiseerd door het verlies van al zijn familieleden buiten zijn eigen gezin en het lange tijd onderduiken in complete stilte. In het begin wil Simon praten, maar Eva blokkeert het gesprek en geeft hiervoor verschillende redenen op: het verleden scheiden van heden, het behoeden van de kinderen van negativiteit, de angst dat haar man opnieuw in een depressie zal verzeilen. Of is het gewoon lafheid die hier speelt?  En zo verzeilen Eva en Simon meer en meer in een situatie waarin niets  essentieels uitgesproken wordt  en de stilte een sfeer schept van zwaarte, eenzaamheid en kilte.

Dit boek is  een pareltje over het menselijke falen tot communicatie en over de onmogelijkheid om traumata uit het verleden te bespreken, niet tussen henzelf en zeker niet met anderen. Zo lijkt dit afsluiten in te gaan  tegen onze tijdsgeest, hoewel het anderzijds herkenbaar is in onze Vlaamse families, dixit Ludo en Jo.  Eva en Simon slagen er niet in om iets heel wezenlijks van elkaar te aanvaarden:  haar onvermogen om zijn verdriet, pijn en zoektocht naar het verleden te aanvaarden - hij voelt dit aan als een beschuldiging - en zijn onvermogen om de afwezigheid bij haar van spijt en verdriet omwille van het afstaan van haar zoontje te erkennen. Onvermijdelijk brengt dit afstand, kilheid en stilte teweeg. Simon verzinkt in een complete stilte en spreekt alleen nog in enkele woorden. Terecht stelt Eva zich de vraag of de oorzaak hiervan gelegen is in de voortschrijdende dementie  of  dat het stilzwijgen een pathologische manier is om zich terug te trekken in zijn verdriet en alleen-zijn. Ze beseft dat Simon tot haar komt door “zijn Stem” en ze hem dus verloren is . 

De loden stilte in het gezin  wordt onderbroken door de komst van Marija, een Letse huishoudster, opgewekt, vrolijk, zorgend en vooral een gemakkelijke babbelaar.  Ze brengt leven in de kilte van het huis. Simon praat veel met haar en treurt om haar als ze er niet is, en Eva ervaart Marija zelfs als een vriendin. Ook Marija weet niets van hun verleden.  Na 3 jaar bij hen, bijna als kind aan huis, doet ze zeer felle antisemitische uitspraken. Daardoor voelen Eva en Simon zich moreel verplicht haar te ontslaan. Ze doen dat zonder de reden op te geven, noch aan Marija, noch aan hun kinderen. Dit leidt tot onbegrip bij de kinderen, wat uitloopt in conflicten. Het gevolg is dat de eenzaamheid nog sterker om zich heen grijpt. 

Het boek is  een zeer goede schets van hoe traumata kunnen doorwerken in het verdere leven.  Eva heeft angsten, slaapt slecht en zoekt haar zoontje in jongens en mannen.  Zo wordt “de episode”, het wat bizarre verhaal waarmee deze roman opent, heel begrijpelijk; zou de jongeman in dit verhaal immers niet haar zoon kunnen zijn?  Verder zoekt Eva naar overeenkomsten in gezichten van  jongens en mannen en verzorgt ze het graf van een onbekende jongeling. Voor Simon is er het blijvende zoeken naar sporen van zijn familie, vooral naar zijn neefje en tante, de “stilte” en de afstand tussen hem en zijn broer. Dit alles leidt ten slotte tot het verder terugtrekken in zichzelf en zelfs tot een depressie.

Het permanent aanwezige schuldgevoel wordt groter naarmate de jaren verstrijken. Hebben we er goed aan gedaan om te zwijgen?  Simon probeert een brief te schrijven naar zijn kinderen, maar de communicatie is met de tijd zodanig verstoord dat zelfs dat niet meer lukt. Hij voelt zich schuldig omdat hij bijna de enige overlevende is van zijn familie: is de familie naast hem op het onderduikadres niet door hem opgepakt? Hij was immers bij de arrestatie naar de zolder gevlucht van waaruit hij de straat bekeek. Ook Eva stelt zich permanent vragen. Ze zoekt vergeving en troost bij de dominee en zingeving voor het verleden in de kerk. Maar ze slaagt er niet in: har zoon heeft ze - ondanks het adres - nooit teruggezien. 

Iedereen binnen onze leesgroep vond dit een donker en emotioneel zwaar boek; men wordt er niet vrolijk van. Maar wel een goed boek, met een zeer interessante thematiek, uitgepuurd, met onderdrukte gevoelens, soms emotieloos en kil. We zijn het niet langer gewoon om met stilte om te gaan (Ludo : een prestatie om een boek over de stilte te schrijven). Bovendien is dit een boek om traag te lezen om zo deelgenoot te worden van de vervreemding, de kilte, de stilte, de eenzaamheid,  de pijn, het leven in het verleden en de drukkende sfeer. 

Merethe Lindstrom

In dit strak gecomponeerde boek is geen enkel detail onbelangrijk. Zo is er de huisjesslak als symbool voor het zich terugtrekken?  Of Kaiser, de hond uit Simons kindertijd en Simons weerstand tegen een nieuwe hond. Of nog de omhelzing van Simon en zijn broer ( zo intens daar ze geen raad weten met hun gevoelens ). De taal is rijk, mooi, met korte, indringende zinnen. 

En wat te denken van het hoofpersonage Eva? Hoe is het mogelijk om een baby van zes maanden af te staan? Is ze werkelijk zo kil en onderkoeld of is dit alles net het gevolg van de traumatische ervaring van een ongewenste zwangerschap en het afstaan van de baby?  Zeker is dat ze geen moederlijke, zorgende gevoelens had. Zo wordt in een bijzonder aangrijpende passage verhaald hoe Eva haar kind alleen liet om naar de film te kunnen gaan, en bij terugkomst haar baby wakend aantrof, met open ogen. Of is ze zodanig met het verleden bezig dat ze stil en kil geworden is?  Anderzijds is ze de beschermende engel voor haar latere kinderen en wil zij hen behoeden voor hun verleden. Evenzeer gaat ze bijzonder zorgend met Simon om. En is ze bewust van haar menselijk falen.

De meeste groepsleden lazen het boek graag, als een indringende schets van het menselijke onvermogen om te communiceren (ook typisch Vlaams?  Westvlaams?) van de gevolgen van verdrongen gebeurtenissen uit het verleden. Een psychologisch beeld van een  pathologisch, verdrongen omgaan met trauma’s. Ook het dementieel beeld van Simon is goed beschreven, maar men kan zich niet van het gevoel ontdoen dat het deels ook een onbewuste manier is om zich terug te trekken in zichzelf. Dit alles resulteerde in een score van 7,80.

Om te besluiten twee zinnen die de essentie van het boek in zich dragen: ““De stem” is de toegang tot Simon, beseft Eva” en “Niemand weet wie we echt zijn, alleen wijzelf”. En om helemaal af te ronden: wat een mooie titel.